ΚΟΡΑΣΙΝ ΕΤΡΑΓΟΥΔΑΓΕ: δυο εκδοχές και μια άποψη

ΚΟΡΑΣΙΝ ΕΤΡΑΓΟΥΔΑΓΕ
από τις "Παραλογές" της Δόμνας Σαμίου.

ΚΟΡΑΣΙΟΝ ΕΤΡΑΓΟΥΔΑΓΕ
από το αρχείο του Σίμωνα Καρά, "τραγούδια της Προποντίδας και της Κωνσταντινούπολης".

Τραγουδά ο ίδιος
Ιδού δυο εκδοχές αυτής της εξαίσιας παραλογής, που κατά την εκτίμησή μου πρέπει να είναι πάρα πολύ αρχαία:

Kοράσιν ετραγούδαγε σ’ ένα ψηλό παλάτι
κι επήρ’ αγέ- κι επήρ’ αγέρας τη φωνή,
κι επήρ’ αγέρας τη φωνή στα πέλαγα, στα πέλαγα την πάει.
Kι όσα καράβια τ’ άκουσαν όλα πανιά εμαϊνάραν.
Kι ένα καράβι της φιλιάς, καημένο της αγάπης,
ούτε μαϊνάρει τα πανιά ούτε τα παίρνει κάτου,
τα μπάσο μούδο1 τα ’ριξε και στη φωνή πηγαίνει.
- Kόρη μ’ άλλαξε το σκοπό και πες άλλο τραγούδι.
- Kαι πως ν’ αλλάξω το σκοπό, να πω άλλο τραγούδι,
εγώ κι αν ετραγούδησα γιά μοιρολόι το ’πα:
έχω άντρα στην ξενητειά, έχω αδελφό στα ξένα
κι ο άντρας μ’ βαριαρρώστησε και γιατρικά γυρεύει,
θέλει νερό απ’ τον τόπο του και μήλ’ απ’ τη μηλιά του,
σταφύλι από το κλήμα του οπο’ ’χει στην αυλή του.
Όσο να πάγω για νερό να φέρω και το μήλο,
ο άντρας μου ξαρρώστησε κι άλλη αγάπη πήρε.
Κάνω να τον καταραστώ και πάλι τον λυπούμαι.
Από ψηλά να γκρεμιστεί στα χαμηλά να πέσει
κι γης ξουράφια να γενεί και να τον πετσοκόψει.
Κι εγώ διαβάτης να γενώ κι από ’κει να περάσω.
Καλώς τα κάνετε γιατροί, καλώς τα πολεμάτε,
’κονίστε τα μαχαίρια σας, κόφτε και μη λυπάστε.
Έχω πανί στον αργαλειό σαράντα πέντε πήχες,
τις δέκα τ’ς έχω για ξαντό, τις δέκα για φιτίλι
και τ’ς άλλες τ’ς αποδέλοιπες να δένει τις γιαράδες.2

1. τα μπάσο μούδο τα 'ριξε: τα έδεσε χαμηλότερα

2. γιαράδες: πληγές

Και στις δύο τραγουδιστικές εκδοχές η ιστορία παραποιείται, γιατί δεν τραγουδιέται ολόκληρη η παραλογή και έτσι χάνεται το αφηγηματικό νήμα και ο ποιητικός στόχος της. Ωστόσο χάρις στη δισκογραφία σώζεται το τραγούδι  και εμείς, διά μέσου του mp3, αποκτούμε, δόξα τω θεώ, πρόσβαση στο τραγούδι. Πώς να γίνει; Δεν καθόμαστε πια σε τάβλες να τραγουδάμε, με πιοτά, φαΐ και χορό, παίρνοντας και δίνοντας τις δονήσεις των ήχων άμεσα και βιωματικά... Όσοι, όπως εγώ, δεν έχουμε αναφορές τέτοιες, είμαστε καταδικασμένοι να αποκτούμε πρόσβαση σε αυτούς τους θησαυρούς με εγκεφαλικό, λόγιο τρόπο. Για τούτο ας μου συχωρεθεί η φιλολογική προσέγγιση. 

Την παραλογή την ανακάλυψα τελευταία, στα πλαίσια εργασίας μου. Το πρώτο που με σαγήνεψε είναι η βαθιά συγκινημένη και δωρική ερμηνεία της Σαμίου. Απ'  αυτή τη θέλξη παρακινημένη άρχισα να ψηλαφώ το τραγούδι. Έμαθα και να το τραγουδώ (με πολλή προσπάθεια, πρέπει να ομολογήσω). Τα ποικίλματα αυτά δεν ήταν εύκολα προσβάσιμα από το αστικό αυτί μου. Σημασία όμως έχει ότι εργάστηκα ακουστικά. Με αυτή την έννοια ακολούθησα τον παραδοσιακό δρόμο της προφορικότητας, έστω διά ψηφιακών χειλέων. 

Το δεύτερο που με συγκίνησε είναι το τραγούδι αυτό καθ' αυτό ως σύνθεση: ένα μοιρολόϊ  με εκπληκτική εναλλαγή μελισμάτων μακρών και βραχέων φθόγγων, με υπέροχες οξείες, βαρείες και περισπωμένες, με δασείς και ψιλούς φθόγγους και εναλλαγές ρυθμικές, τέτοιες που δεν καταπίνουν τον λόγο, αντίθετα  τον αναδεικνύουν ως ποίηση. Ο απόηχος του αρχαίου μέλους είναι, νομίζω, δυνατός. Κι απόλυτη η ισοδυναμία μεταξύ μέλους και λόγου.

Το τρίτο που με συνεπήρε ήταν το ποίημα  καθ'  αυτό. Πρόκειται για ένα τραγούδι ερωτικής απιστίας και συζυγικής εγκατάλειψης που ξετυλίγεται με αφήγηση, διάλογο και μονόλογο, αλλά χωρίς περιγραφή συναισθημάτων. Γι'  αυτό και βρίσκει, μάλλον αποκαλύπτει, το στόχο του καθ' οδόν. Στην τραγουδιστική εκδοχή της Σαμίου το κέντρο του τραγουδιού και του ποιήματος φαίνεται να είναι το γεγονός του ξενιτεμού του συζύγου και της επακόλουθης δυστυχίας της συζύγου, που δεν είναι παρά ένα "κοράσι".  Το σύμπαν τριγύρω, έμψυχο, μετέχει του καημού της κοπέλας: ο άνεμος μεταφέρει το τραγούδι, τα πλοία το ακούν και φεύγουν, ένα μόνο την συμπονά και κάνει διάλογο μαζί της. Το κοράσι μιλάει: "Έχω άντρα στην ξενιτιά". Η μόνωσή της καταλύεται.  

Όμως η ιστορία  είναι  πιο περίπλοκη: ο άντρας της νεαρής κοπέλας, που ο αδερφός της λείπει,   αρρωσταίνει και ζητά  ως "φάρμακα" νερό και φρούτα (το μήλο και το σταφύλι έχουν μια ιδιαίτερη συμβολική) του τόπου του. Κι εδώ γίνεται η πρώτη μεγάλη αφηγηματική ανατροπή: ενώ η σύζυγος συλλέγει τα μαγικά φάρμακα της αρρώστιας, εν τη απουσία της, ο άντρας  ερωτεύεται άλλη.

Αλλά το μοτίβο του τραγουδιού τώρα μόλις αρχίζει να ξεκαθαρίζει: δεν είναι μόνο η προδοσία του συζύγου και η εγκατάλειψη του κορασιού, αλλά και ο αντίκτυπος αυτού του γεγονότος στον ψυχικό κόσμο της, ο οποίος χαρτογραφείται με ισοδύναμες αντιθετικές εικόνες. Τα μόνα ρήματα που παραπέμπουν σε συναισθήματα είναι: "κάνω να τον καταραστώ" και "λυπάμαι". Η ιδιότητα των δύο ρημάτων αυτών δεν έχει τίποτα το λυρικό, είναι καθαρά επική και δίνει τον άξονα των αντιθέσεων που διαγράφονται παρακάτω μέσα από την αφήγηση και την περιγραφή. Χωρίς ίχνος λυρισμού και με καθαρά δραματικά μέσα εκτίθενται τα ακραία σημεία της μεγάλης ψυχικής σύγκρουσης, που δίνει στο Κοράσι  μια ολοκληρωμένη ψυχογραφική ταυτότητα. Θα τολμούσα να πω, μια και η ακραία σύγκρουση προθέσεων και αισθημάτων είναι το βασικό υλικό της σύγχρονης ψυχογραφίας, ότι εδώ έχουμε έναν ολοκληρωμένο τύπο ψυχογραφήματος,  πρώιμο, γεωμετρικό στην κατασκευή του, αλλά και εξαιρετικά μοντέρνο.

Η καταγωγή του τραγουδιού με το θέμα αυτό της απατημένης γυναίκας  νομίζω ότι θα πρέπει να συνδεθεί με σχετικούς αρχαιοελληνικούς μύθους και με ανάλογες απατημένες τραγικές ηρωίδες. Θυμίζω επιγραμματικά: Μήδεια, Διηάνειρα, αλλά και Αριάδνη...

Θαυμάστε το τραγούδι: τη λιτότητα και την οικονομία του, την πυκνότητα του λόγου που γίνεται έως αφαιρετικός, αλλά και την βαθιά συγκίνηση του μέλους.

jiagogina